De wreedheid van hoop

Ik ben dol op reizen. Zelfs het hangen in een lounge of uren zitten in een vliegtuig ervaar ik over het algemeen als plezierig. Mijn gedachten dwalen af naar datgene wat ik de voorgaande dagen heb meegemaakt, of ik verheug me op wat ik op mijn plaats van bestemming voornemens ben te gaan ondernemen. Daarnaast helpt het wachten mij om mijn gedachten te ordenen, wat vaak weer uitmondt in een ideale gelegenheid om te schrijven.

De afgelopen weken heb ik zowel vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau in Polen bezocht als het eerste concentratiekamp van de nazi’s in Duitsland, Dachau. Genoeg stof om over te zitten malen in mijn hoofd, en dan is er geen beter remedie dan mijn pen. Hoe jaag je miljoenen mensen als makke schapen de dood in? En dan heb ik het niet over het morele aspect, maar puur logistiek. Los van de Duitse Grundlichkeit en organisatietalent werd het me duidelijk wat het beste wapen was dat de nazi’s op meesterlijke wijze hanteerden: hoop.

Joden kregen een oproep zich met een koffer en voedsel voor een paar dagen aan te melden voor resettlement naar het oosten, waar ze volgens de Duitsers tewerkgesteld zouden worden. Hoop. De reis eindigde echter in een vernietigingskamp, waar ze boven de ingang van het kamp de tekst Arbeit macht frei (werk maakt vrij) zagen. “Ah!”, dachten de Joden, “een tijdje hard werken en dan weer naar huis.” Hoop. Op het perron waar de Joden aankwamen en waar de groep in tweeën werd verdeeld, stond in enkele gevallen een wagen van het Rode Kruis. Hoop. De grote groep die werd afgevoerd, werd verteld dat ze gebaad zouden worden en na het baden een maaltijd zouden krijgen. Ze moesten zich uitkleden en hun kleding dusdanig bewaren dat ze die na het baden makkelijk terug zouden kunnen vinden. Hoop. Zelfs bij degenen die wantrouwig werden en een akelig voorgevoel hadden, werd dit gevoel gedoofd door de hun voorgehouden hoop.

In de kampen was het geen brute macht die miljoenen de dood in dreef, maar hoop. De belofte van werk, van hereniging, van een nieuwe plek om te leven — zorgvuldig gewekt, zorgvuldig misbruikt. Hoop hield mensen rustig, gaf ze de illusie van een toekomst, terwijl hun gruwelijke toekomst al beslist was.

In deze tijd is het niet anders. Hoop wordt misbruikt door politici, werkgevers, onderwijzers, huwelijkspartners, voorgangers, maar ook vaak genoeg door onszelf. Later wordt het beter. Later zal ik gelukkig zijn. Later ga ik die reis ondernemen. Later zal God alles in orde maken. Hoop kan ons dragen, maar ook verlammen. Hoop is als een Januskop: de ene kant geeft kracht om te volharden, de andere kant schuift het leven voor ons uit naar een horizon die steeds verschuift, totdat we op een dag wakker worden en het tot ons doordringt dat ons leven voorbij is en de hoop waar we aan vasthielden niets anders was dan een opiumpijp.

Het is opmerkelijk te zien dat degenen die hun hoop daadwerkelijk omzetten in daden en zich proberen te onttrekken aan de dagelijkse sleur en de soms verpletterende leegheid van het bestaan, vaak kritisch worden bekeken door hun omgeving. Logisch, want de meeste mensen houden angstvallig vast aan conventies, schijnzekerheden, dogma’s en door anderen door de strot geduwde meningen, zienswijzen en gedachten. Eenieder die daarvan losbreekt en probeert te leven, is verdacht, geestelijk onvolwassen of gevaarlijk en moet teruggetrokken worden in de grote grijze massa, of worden verstoten.

Ik verkeer in de herfst van mijn leven. Ik heb succesvolle bedrijven opgezet, ik heb gebouwd en ik laat een heleboel leeswerk na voor mijn kinderen, die, wanneer ze daar geestelijk gereed voor zijn, mijn gedachten en leven kunnen nalezen en hun vader beter kunnen begrijpen. Of niet. Hoe dan ook, wanneer ik straks dood neerval en mijn leven zich aan mijn ogen voorbij trekt, dan kijk ik terug op een overwegend mooi leven waarin ik liefde heb gekend, mooie vriendschappen heb gehad, menigmaal heerlijk passioneel de liefde heb bedreven, heb genoten van vele reizen en waar ik op mijn manier een rimpel in de zee der eeuwigheid heb mogen achterlaten. Er zullen mensen zijn die afkeurend hun hoofd schudden bij de keuzes die ik in mijn leven heb gemaakt, maar wanneer ik mijn laatste adem uitblaas, zal die gepaard gaan met een glimlach. Dat is mijn hoop.

Wandeling door de hel

Als je de Poolse regering over de rooie wilt krijgen, moet je de talrijke voormalige concentratiekampen die zich op het Poolse grondgebied bevinden, “Poolse kampen” noemen. In 2018 is er in de Poolse senaat zelfs een wet aangenomen die dit strafbaar stelt. In principe hebben ze gelijk, aangezien Polen in juridische en territoriale zin sowieso niet meer bestond nadat de Duitse troepen er met Operatie Barbarossa in 1941 overheen walsten en er een Generalgouvernement van maakten. Al in 1940 begonnen de Duitsers met de bouw van kampen, uiteindelijk uitmondend in een netwerk van ongeveer 400 kampen, waaronder zes vernietigingskampen.

Zoals inmiddels bekend, ben ik een geschiedenis-aficionado en gefascineerd door Nazi-Duitsland. In 2023 heb ik een bezoek gebracht aan Haus der Wannsee-Konferenz, het huis waar op 20 januari 1942 verschillende topnazi’s bij elkaar kwamen om de Endlösung te bespreken — oftewel de oplossing van het “Joodse probleem”. De oplossing van dit “probleem” was de systematische uitroeiing van elf miljoen Europese Joden. Aanvankelijk werden duizenden Joden door Duitse Einsatzgruppen, die achter de oprukkende troepen aantrokken, afgevoerd en in bossen of afgelegen gebieden doodgeschoten. Het vermoorden van baby’s, vrouwen, mannen, kinderen en bejaarden bleek zelfs voor geharde SS’ers op den duur een psychische last. Bovendien vond de leiding het een verspilling van kogels. De “efficiëntere” oplossing werd gevonden in gas — het gifgas Zyklon B.

Ik bezit honderden boeken over Nazi-Duitsland en heb evenzoveel, zo niet meer, documentaires over de oorlog en Nazi-Duitsland gezien. Ik heb veel Nazi-memorabilia en heb verschillende Nazi-hotspots in Duitsland bezocht. Ik heb mijzelf er echter nooit toe kunnen brengen de demonische vruchten te aanschouwen die het Nazi-regime heeft voortgebracht. Waarom niet? Te beklemmend? Te duister? Niet te vatten? Te confronterend? Geen idee. Ik zag ooit — per ongeluk — de film The Boy in the Striped Pyjamas. Ik voelde me dagenlang beroerd. Maar als man vind ik dat je ook je eigen demonen en angsten in de ogen moet kunnen kijken, en dus heb ik een reis geboekt voor een bezoek aan Auschwitz-Birkenau in Polen en Dachau in Duitsland.

Gisteren heb ik Auschwitz-Birkenau bezocht. De hele dag vormen zich zinnen in mijn hoofd en schilder ik met woorden, maar toen ik na mijn bezoek aan vrienden en familie moest uitleggen hoe het was en hoe ik mij voelde, kon ik geen woorden vinden om de diepe duisternis en de gruwelen op een treffende manier te beschrijven.

Je krijgt een rondleiding langs galgen, langs de beruchte muur waar duizenden gevangenen werden doodgeschoten, langs donkere ondergrondse kamers waar gevangenen werden gemarteld, vermoord, en langs plekken waar gevangenen werden vergast en gecremeerd. Er zijn kamers vol haar — haar van meisjes en vrouwen, afgeschoren na hun dood, gebruikt om touw en vloerkleden van te maken. Er zijn kamers vol duizenden brillen, protheses, koffers, schoenen en kledingstukken — de laatste bezittingen van zij die vergast of op een andere manier vermoord werden. Er hangen foto’s van mensen die in deze vervloekte plek hun leven hebben verloren. Honderden, duizenden foto’s. In hun ogen: angst. Verwarring. Op sommige foto’s zie je kinderen die later zijn vergast, maar die eerst nog zijn mishandeld en geslagen. Bloed, kapotte lippen en kromgeslagen neuzen.

Mijn pen kan op geen enkele wijze het gevoel overbrengen van wat er door je heen gaat als je daar loopt. In een van de zalen — waar ooit duizenden mensen samen opgepropt verbleven — bevindt zich een monument ter nagedachtenis aan de nabestaanden. Boven op het monument staat een bokaal die is gevuld met het as van verschillende gecremeerde slachtoffers. Laat dat even inzinken. Hoe schrijf ik daarover? Het schilderij dat zich vormt met de woorden die in mijn hoofd neerdalen, is zwart. Gitzwart.

Ondanks alle gruwelijkheden waarmee je wordt geconfronteerd in Auschwitz, blijkt dit slechts een voorportaal te zijn van de hel. Vanwege de grote aanvoer van mensen werd een paar kilometer verderop in 1941 begonnen met de bouw van een zusterkamp: Birkenau. Met een busje worden we daar naartoe gereden. In sommige fantasyfilms wordt er gesproken over een vervloekt of duister gebied. De aanblik van Birkenau is precies zo. Er hangt een huiveringwekkende en onheilspellende sfeer. Een gigantisch uitgestrekt gebied waarvan je de grenzen en uiteinden niet kunt zien. Een kamp, enkel en alleen gericht op het op industriële schaal vermoorden en vernietigen van mensen.

Je voelt letterlijk de dood. Alles is grauw om je heen. Er zijn geen vogels, geen fleurige bomen of bloemen. Alle bezoekers, inclusief de gids, fluisteren. Je loopt op het platform waar de treinen aankwamen en de selectie werd gemaakt: wie moest direct worden vergast en wie mocht nog even werken, om in een later stadium alsnog te worden vermoord. Ouders en kinderen werden uiteengerukt. Geliefden werden gescheiden van elkaar. In sommige gevallen werden duizenden mensen tussen aankomst, vergassing en crematie binnen een tijdsbestek van vier uur “afgehandeld”.

De gids vertelt dat er te veel gruwelijke verhalen zijn om te vertellen, en dus deelt ze “slechts” een selectie. Het verhaal over 200 Roma-baby’s die in één uur werden vergast en gecremeerd. Van een baby wiens schedel met een geweerkolf werd ingeslagen omdat het gekrijs de SS’ers irriteerde, en de moeder de opdracht kreeg het lijkje van haar kind mee te nemen. Van wegen die werden gemaakt van het as van de gecremeerden. Van “dokter” Mengele die de meest gruwelijke experimenten uitvoerde op kinderen en tweelingen.

De tour duurde alles bij elkaar ongeveer zeven uur. Urenlang werden we letterlijk door de hel meegevoerd. Je wandelt door een gebied waar miljoenen mensen onmenselijk leed en verdriet hebben ondergaan, om uiteindelijk op een barbaarse en gruwelijke wijze ter dood te worden gebracht — en waar hun bestaan en hele wezen letterlijk in rook opging.

Het is een beklemmend gevoel. Je voelt de blikken van miljoenen doden op je gericht. Je hoort hun geschreeuw wanneer het dodelijke gas hun adem wegneemt en ze hun doodstrijd aangaan. Wanneer ze hun nagels tot bloedens stuk krabben in de muren van de gaskamer of hun eigen ogen uitkrabben. Moeders die krijsend van onmacht hun baby’s en kinderen in hun handen zien stikken en sterven. Van bejaarden echtparen die decennia met elkaar getrouwd waren en samen een bestaan hadden opgebouwd en die elkaar voor de laatste keer omarmen om samen af te dalen in een gruwelijke dood.

Ik kijk naar het pad waarop ik loop, als we bij de gaskamers en crematoria lopen die aan het eind van de oorlog door de SS’ers zijn opgeblazen in een poging hun gruwelijke misdaden aan de geschiedenis te onttrekken. Het kan niet anders dan dat ik loop op stof en as van gecremeerde mensen.

Waarom zou iemand een dergelijke plek willen bezoeken? Persoonlijk denk ik dat het goed is om daar te lopen als mens. Niet als Jood, homofiel, Jehovah’s Getuige, katholiek, Pool, Rus, Duitser of wat dan ook, maar puur als mens — om te zien wat mensen andere mensen kunnen aandoen. Om te zien hoe een maatschappij heel snel kan afglijden tot een intolerant en totalitair systeem, en wat er kan gebeuren als groepen mensen worden weggezet als ongewenst of “anders”. Wanneer populisten de overhand krijgen en de checks and balances van een democratie worden vertrapt.

Nog een reden is om in de ogen te kijken van de slachtoffers. Tussen al die duizenden foto’s voelde ik een paar ogen indringend naar mij kijken. Een jonge vrouw. Bij veel van de andere foto’s stonden namen en wat andere informatie, niet bij haar. Enkel dat ze Nederlandse was, en op 10 december 1942 werd gedeporteerd naar Auschwitz. Ze hangt daar tussen de duizenden die zijn vermoord, maar er is verder geen informatie over haar. Naamloos. Vergast? Gecremeerd? In de nevel van die jaren verdwenen.

Ik plaats haar foto. Geen idee wat er met haar is gebeurd, maar de nazi’s hebben geprobeerd haar bestaan uit te wissen. Ik doe het verzoek aan jou, beste lezer: kijk in haar ogen. Ze heeft bestaan. Ze was een mens. Kijk in haar ogen.

Kraków

“Polen??”

Dat was de reactie op Schiphol van de veiligheidsmensen op de vraag wat mijn volgende bestemming was. De vraag ging gepaard met gefronste wenkbrauwen. Eerlijkheidshalve moet ik bekennen dat Polen zich absoluut niet op mijn bucket list bevond van landen die ik wenste te bezoeken. Sterker nog, geen enkel Oost-Europees land bevindt zich op dat lijstje.

Ik ben een kind van de jaren 70, geschoold op Nederlandse scholen. Het geschiedenisonderwijs dat wij kregen voorgeschoteld richtte zich voornamelijk op het Westen. De Romeinen, de Middeleeuwen, en Bonifatius die door heidense Friezen werd vermoord. Indonesië en Suriname kwamen voorbij, en natuurlijk uitvoerig de Tweede Wereldoorlog. Woke bestond gelukkig nog niet, dus wij kregen het beeld voorgeschoteld dat heel Nederland dapper in het verzet zat en vocht tegen de “Mof”. In retrospect natuurlijk flauwekul, aangezien er verhoudingsgewijs in geen enkel ander land zoveel Joden werden verraden en uitgeleverd aan de Duitsers als in Nederland. Het enige dat we over Polen leerden, was dat Hitler en Stalin met het Molotov-Ribbentroppact Polen als een verjaardagstaart doormidden sneden en onderling verdeelden. Later leerde ik dat Stalin in 1940 ruim 4.500 Poolse officieren in Katyn een nekschot heeft gegeven. Toen de Duitsers later de rest van Polen op de Russen veroverden en vervolgens doorstoomden richting Moskou, lieten ze verslaggevers van over de hele wereld komen om met eigen ogen de slachtpartij te aanschouwen. De geallieerden werden hierdoor in verlegenheid gebracht en probeerden het verhaal weg te moffelen. Hoe sla je de oorlogstrom en roep je zoveel mogelijk mensen onder de wapenen om te vechten tegen een gewelddadig despoot als Hitler, terwijl je eigen bondgenoot niet onderdoet in wreedheden en moordpartijen?

In de jaren 80 leerde ik de man met de snor kennen: Lech Wałęsa, de vakbondsleider van Solidarność, die de strijd aanvoerde tegen het juk van Rusland en het communisme. Hij werkte daarbij samen met de enige andere Pool die ik ken: Paus Johannes Paulus II — of, zoals hij in mijn jeugd bekend stond: Popi Jopi.

Ons werd geleerd dat Duitsland verdacht is, en alles ten oosten van Duitsland communistisch, en dus eng, kwaadaardig en gevaarlijk.

Met dit alles in mijn hoofd landde ik gisteren op het vliegveld van Kraków.

Ik verwachtte boos kijkende soldaten met geweren, mijn koffer die ondersteboven werd gegooid, terwijl een grote soldaat met zijn vinger in mijn bil porde om te zien of ik geen contraband bij me had. Niets is minder waar! De afhandeling verliep zeer vlot en vriendelijk. Mijn chauffeur stond keurig te wachten, en binnen enkele minuten na aankomst reed ik door een moderne en mooie stad naar mijn hotel.

Als man met een kleurtje kijk ik, als ik me in een “wit” land bevind, altijd rond of ik andere gekleurde mensen zie. Het schept een band en ik voel me dan wat meer op mijn gemak. Wanneer je in een witte menigte loopt en je komt andere gekleurde mensen tegen, dan volgt er meestal een knikje, een knipoog of een thumbs up, en dat geeft een geruststellend gevoel. Vraag me niet waarom, het is nu eenmaal zo.

Hoe groot was mijn vreugde toen ik bij aankomst bij mijn hotel welkom werd geheten door William, een grote, donkere porter! Aangezien ik dus toch niet zo’n vreemde, donkere eend in de bijt ben, hoef ik mijn kamerdeur ’s nachts niet te barricaderen uit angst dat de locals mij uit mijn kamer sleuren om mij ergens ritueel in stukjes te hakken.

Na mijn spullen in de kamer te hebben gedropt en een snel bad te hebben genomen, trek ik de stad in. Kraków was ooit de hoofdstad van Polen, maar die eer is later ten beurt gevallen aan Warschau. Gelukkig maar voor Kraków, want waar Warschau in de Tweede Wereldoorlog totaal is weggebombardeerd, is Kraków relatief ongeschonden uit de oorlog gekomen. Het resultaat is dat je kunt genieten van eeuwenoude straten, paleizen, gebouwen en parken.

Ik heb het uitstekend naar mijn zin. De stad is schoon, de mensen zijn vriendelijk, er is veel geschiedenis en — door de jarenlange overheersing van verschillende landen en culturen — een uitgebreid voedselpalet om van te genieten. Daarnaast, als bibliofiel, is het mij opgevallen dat ik in het uurtje dat ik rondloop al tientallen boekenwinkels heb gezien. Dat zegt wat over het intellectueel vermogen en de culturele rijkdom van de bewoners.

Ik ben blij dat ik in Kraków ben.

Toch kijk ik op tegen iets wat me jaren innerlijke strijd heeft gekost om hier naartoe te komen. Daarover meer in mijn volgend stuk — als het gebeuren achter de rug is en ik hopelijk emotioneel in staat ben erover te schrijven en ik niet depressief van een brug ben gesprongen.

Pssssssssssst!

Men zegt dat je de ontwikkeling en beschaving van een maatschappij kunt aflezen aan de manier waarop zij met haar doden en begraafplaatsen omgaat. Mocht deze bewering kloppen, dan vormt Türkiye, en in het bijzonder Istanbul, absoluut het summum in beschaving! In de stad tref je verschillende begraafplaatsen aan waarvan sommige graven dateren uit de Ottomaanse tijd die eruitzien alsof de bewoner pas enkele dagen geleden ten grave is gedragen. Schoon en keurig verzorgd.

Na een indrukwekkende boottour op de Bosphorus worden Rashida en ik een heuvel op gereden waar we via een slingerweggetje duizenden en duizenden graven passeren. Op de top van de heuvel aangekomen staan er tussen de graven gezellige eettentjes en is er een platform dat een spectaculair uitzicht biedt over de stad en de Bosphorus. Vrolijkheid en schoonheid tussen de doden. Het voelt bijna poëtisch aan. Met een kabelbaan worden we naar beneden gebracht. Vanuit de lucht hebben we een prachtig uitzicht op de duizenden goed onderhouden graven beneden ons. In het sterk bijgelovige Suriname zou dit nooit hebben gewerkt. De doden beneden zouden nooit tolereren dat je vrolijk boven hun graven zou bungelen en zouden er alles aan doen je naar beneden te laten storten.

Ik heb een andere theorie over beschaving. Je kunt de beschaving van een persoon of een maatschappij aflezen aan de manier waarop ze met dieren omgaat en dan in het bijzonder met poezen. Ik geef toe, ik ben behoorlijk vooringenomen want ik ben een enorme ailurofiel. Naar mijn mening bestaan er twee soorten mensen op aarde. Mensen zoals ik die wanneer ze een poes zien gelijk beginnen te “psssst, pssssst, psssssten” en koste wat het kost de poes willen knuffelen, en mensen als Rashida die poezen arrogante, zelfingenomen, hinderlijke beesten vinden. Istanbul is een Utopia voor poezen en hun volgelingen en zij worden met alle liefde en respect behandeld! Poezen worden getolereerd in winkels, malls, musea, historische locaties. Overal!

© Henry Carbière Falls.

Het is momenteel ijzig koud in Istanbul. Daarom plaatsen de Turken overal bakjes met voer en water voor de poezen en bouwen ze huisjes van karton en hout waar poezen kunnen schuilen. In de stad staan overal voermachines waar je een muntje in kunt stoppen zodat er verse brokjes voor de poezen uitvallen. Een super beschaafde maatschappij!

© Henry Carbière Falls.

Toen we in een chique, upscale mall waren zat er parmantig een poes op een display waar een dure jurk aan een pop hing. Er kwam een andere poes de winkel inlopen en met dikke staarten vlogen de poezen elkaar aan. Samen met enkele andere omstanders sprong ik als een VN-vredesmacht sussend tussen de blazende en hissende poezen, onderwijl de nieuwkomer met zachte hand de zaak uitduwend.

Terwijl wij elkaar lachend aankeken en de overwinnende poes liefkozend aaiden, keek Rashida ons verbijsterd aan.

“Belachelijk! Ik zou ze alle twee de zaak uit hebben geschopt!”

De volgende ochtend zitten we in een van onze favoriete restaurants van een heerlijk Turks ontbijt te genieten omringd door poezen die genieten van de warmte. Plotseling ontstaat er een hele consternatie wanneer een kelner met een plantenspuit de poezen het restaurant uitjaagt. Verontwaardigd spring ik op!

“Je durft! Ga zitten!”

Onder een dreigende blik van Rashida neem ik mopperend weer plaats. De kelner, die de afgelopen dagen heeft gezien hoe ik met alle poezen in de zaak knuffel, loopt langs ons.

“Sorry, not all guests love cats.”

Net wanneer ik op het punt sta hem toe te bijten dat hij zijn spray op de kattenhaters moet spuiten en niet op de katten, springt er een dikke zwarte poes op mijn bank en kruipt tegen mij aan. Ik sla mijn armen om hem heen en werp een waarschuwende blik op de kelner die zuchtend wegloopt.

Wie een leven redt, redt de hele wereld! Trots knuffel ik mijn poes die goedkeurend begint te spinnen.

© Henry Carbière Falls.

Macho-erotisch

We zitten bij Caio op kantoor. Ik doe mijn beklag over de beroemde Grand Bazaar in Istanbul waar we ons volledig genaaid voelden door de verkopers daar. Caio heeft tot onze tevredenheid verschillende trips in Türkiye voor ons georganiseerd en ik vertel hem dat we blij zijn met zijn excellente service en we ons vertrouwd bij hem voelen. Caio is een dikke, vrolijke Turk en hij begint bulderend te lachen met als gevolg dat zijn hele bureau schudt.

“Henry my friend, maybe I also screw you over, but I do it in a good way and it makes you feel good!”

Thats the spirit. Bedonder me, maar doe het op een eerlijke en plezierige manier.

Caio heeft een afspraak voor ons gemaakt in een Hamam, een Turks badhuis waar Rashida en ik ons de volgende dag enthousiast aanmelden. De sprookjes van 1001 en nacht spelen door mijn hoofd. Mooie, gesluierde Oosterse vrouwen met lange zwarte haren en amandelvormige ogen, die geurende olie over je lichaam schenken, je masseren en op alle mogelijke manieren verwennen.

In de Hamam worden we gesplitst. Rashida naar het vrouwen gedeelte en ik naar het mannengedeelte. Türkiye is een moslimland en mannen en vrouwen halfnaakt bij elkaar is haram, verboden. Een grote Turk voert me aan de arm mee naar een hokje en gebaart me om me volledig uit te kleden en het aldaar hangende lendendoekje om te slaan. Terwijl ik wanhopig het doekje stevig vasthoud rond mijn middel, neemt hij mij mee door een deur en sta ik plots in een grote stomende ruimte, onder een hoge koepel, waar hij mij gebaart te wachten. In het midden van de ruimte is een enorme, ronde marmeren platform waar mannen op liggen die worden gemasseerd en gekneed. Enkele mannen staan met hetzelfde minuscule lendendoekje om uitbundig te praten. Sommige met een arm om de ander geslagen, weer anderen slaan elkaar op de borst of liefkozend in elkaars gezicht. Een lichte paniek welt in mij op en ik zend snel een gebedje op in de hoop dat ik in de juiste Hamam ben.

Plots voel ik een tik tegen mijn arm en zie een kleine, oudere heer met een grote snor voor me staan, eveneens in een lendendoekje. Hij gebaart dat ik op mijn buik tussen twee andere mannen op het platform moet gaan liggen. De steen voelt heet aan. De man haalt met een grote schaal water uit een nabijgelegen bekken en rolt mijn lendendoekje op tot net onder mijn bil. Daarna giet hij het water over me heen. Lieve God in de hemel, het water is kokendheet! Hij herhaalt dit een paar keer totdat het zweet uit mijn poriën gutst en ik zo rood ben als een kreeft. Hij gaat weg en laat me ongeveer tien minuten stomend en zwetend liggen. Ik kijk om mee heen. Het badhuis is bijna 600 jaar oud, veel marmer, afbladerende verf. Ik kijk naar de stoere, behaarde mannen die elkaar joviaal op de schouder kloppen en zeer amicaal met elkaar zijn. Ik voel me net in de badhuis scene uit de film Ben-Hur. De sfeer heeft iets rauws en macho-erotisch.

Snor is terug en hij gooit weer een paar schalen heet water over mijn lichaam en begint vervolgens mijn hele lichaam te scrubben. Ik voel me heerlijk loom en lig spinnend met mijn ogen dicht te genieten. Wanneer ik onder een genotsvolle zucht mijn ogen weer open, ben ik in een klap weer nuchter. Ik kijk recht in het grote, behaarde kruis van mijn buurman. Ik hef mijn hoofd op om te kijken als mijn achterbuurman kan genieten van het uitzicht op mijn glad geschoren klokkenspel, maar Snor geeft mij een pets tegen mijn achterhoofd en gebaart dat ik rustig moet liggen. De rest van de sessie houd ik mijn ogen stijf gesloten.

Weer een tik van Snor en hij laat me naast het bekken plaatsnemen en spoelt al het schuim en dode lichaamscellen van mijn lichaam, waarna hij mij in een andere ruimte overdraagt aan een masseur. En inderdaad, eveneens in slechts een krap zittend lendendoekje. De masseur ontdoet mij van mijn lendendoekje en daar sta ik in mijn blote, geschoren pieleman voor hem. Zonder ook maar een seconde met zijn ogen te knipperen, slaat hij een droge doek om mij heen en gebaart me op de massagetafel te liggen. Voordat ik mijn mening had opgemaakt of ik nou blij of beledigd moest zijn dat hij niet eens een wenkbrauw had opgetrokken van datgene wat hij net in volle glorie had aanschouwd, begon hij mij met olie te kneden en te masseren. Pijn en genot wisselden elkaar om de paar minuten af.

Na een half uur kon ik gaan baden. Toen ik voldaan knorrend uit het washokje liep, stond de grote Turk die mij eerder had ontvangen weer voor me. Hij trok mijn natte baddoek weg en droogde me vervolgens met een grote baddoek en knoopte die om me heen. Ik was zo loom en relaxed, dat ik het gelaten over me heen liet komen.

Terwijl ik in de gezamenlijke ruimte een heerlijk glas vers uitgeperste pomegranate sap zat te drinken, kwam Rashida met loom maar enigszins beduusd gezicht naast me zitten. Ze had ook genoten, maar de vrouwen die haar hadden behandeld waren oude dikke vrouwen met vette, blote billen en hangende borsten.

“Terwijl eentje me masseerde, voelde ik haar borsten op mijn rug bengelen!”

Mijn beeld van mooie Oosterse, haremvrouwen die je verwennen werd door een hangborst aan diggelen geslagen. Hoe dan ook hebben we genoten en voelden we ons heerlijk. Die avond sliepen we zalig als een baby die zichzelf burpend heeft gelaafd aan een paar volle, klotsende, fier overeind staande borsten.

Mijn dood

Ik heb een bijzonder boek gekocht. Het is bedoeld om persoonlijke aantekeningen in te maken voor het geval je plotseling dood neervalt, zodat je nabestaanden direct na je heengaan praktische informatie hebben over hoe hun leven verder te leiden. Denk aan zaken zoals de inloggegevens van je bankrekeningen, de code voor je telefoon of de inloggegevens van Netflix. De afgelopen middag was ik bezig het een en ander in te vullen. Ik kan het eenieder aanbevelen, aangezien het je dwingt na te denken over je nalatenschap en je wensen. Dat ik gecremeerd wilde worden wist ik al. Ook waar mijn as moet worden uitgestrooid. Maar wie moeten worden uitgenodigd, wat voor kleding ze moeten dragen, welke muziek moet er worden afgespeeld, ik moest er even over nadenken. Voor degenen die ernaar uitkijken om aanwezig te zijn op mijn laatste afscheidsfeestje: de dresscode is roze, mijn vaste DJ Jerry Jay speelt vrolijke, opgewekte muziek en mijn kist zal vol zijn met ijsblokjes voor degene die zich tegoed willen doen aan de uitstekende flessen whiskey die rondom mijn kist staan.

In het boek is er ruimte voor de gegevens van personen die op de hoogte moeten worden gebracht van mijn verscheiden. Suriname is een dorp, dus enkele minuten nadat ik dood ben neergevallen zal dat als een lopend vuurtje door de gemeenschap gaan. Ik zocht in mijn telefoon naar de gegevens van vrienden en kennissen die in het buitenland wonen en van wie ik graag heb dat ook zij op de hoogte worden gesteld van mijn dood. Er zitten een paar exen tussen, dus ik hoop dat Rashida zichzelf over haar hart zal strijken en hen telefonisch op de hoogte stelt. Enkelen zullen verdrietig zijn, en anderen zullen een fles champagne open rukken en een vreugdedansje maken, maar ik vind het toch gepast ze te laten verwittigen. Terwijl ik door mijn telefoon scrolde, stuitte ik op de gegevens van verschillende vrienden en relaties die mij al zijn voorgegaan in Het Grote Niets. Ik heb vijftien nummers gewist. Het stemde me somber, maar het maakte me des te meer bewust van het belang mijn wensen en andere belangrijke en nuttige informatie op te tekenen.

Ik ben totaal niet bijgelovig, dus ik denk echt niet dat het invullen van deze gegevens en het nadenken over mijn dood een uitnodiging is voor de man met de zeis. Maar ik ben inmiddels 52 (of is het 53?), heb in mijn jonge jaren heel wat wilde tijden gehad met drank en geestverruimende middelen, ik ben diabeet en lig meerdere avonden per week midden in de nacht wakker van de stress en de zorgen naar het plafond te staren. Daarnaast vallen met de regelmaat van de klok leeftijdsgenoten dood neer. Vorige week nog is een vriend en leeftijdsgenoot die ik al vanaf de middelbare school kende plotseling overleden. Vaarwel Xander.

Het invullen van dit boek verschaft mij toch enigszins wat rust. Ervan uitgaande dat Rashida en de kids verdrietig zullen zijn wanneer ze mijn as uitstrooien, zal met dit boek onder de arm het leven voor hen toch wat makkelijker verlopen aangezien de stress van het door laten draaien van de huishouding en financiële zaken hopelijk tot een minimum zal worden beperkt.

Of ik nog tien jaren meega, of deze week dood neerval, ik weet het niet. Hoe dan ook, ik heb een mooi leven gehad en ik hoop dat de mensen op mijn crematie niet mijn dood gedenken, maar met een goed glas whiskey in de hand en een lach en een traan mijn leven zullen vieren.

Ballen

“Laat alles vallen en check je ballen!” Met deze oproep is in Nederland de jaarlijkse campagne gestart voor mannen om aandacht te vragen voor zaadbalkanker. Hypochonder als ik ben, stond ik jaren geleden in zware paniek met mijn ballen in de hand bij de dokter. Ik had toen ook het een en ander gelezen over zaadbalkanker, en bij het voelen van mijn ballen had ik een knobbeltje ontdekt. De dokter lachte en ik kreeg een korte biologieles over bijballen en onschuldige spermatocele knobbeltjes. Met een opgelucht hart en met mijn ballen in de hand huppelde ik vrolijk huiswaarts in de volle overtuiging dat mijn ballen en ik samen nog vele, mooie jaren voor de boeg hadden.

Enkele maanden later stond ik wederom in paniek met mijn ballen in de hand voor de dokter. Nu was de situatie wel ernstiger. Mijn ballen waren verschrompeld tot een zielig twijgje met twee uitgedroogde druifjes, ik had jeuk en er kwam een groene, bijna radioactief lijkende substantie uit mijn gaatje druipen. De dokter glimlachte als een grote broer, en na een preek over veilige sex en geslachtsziekten mocht ik mij omdraaien, kreeg ik een spuit in mijn bil en kreeg de opdracht om over twee weken weer terug te komen voor een andere spuit. Deze keer ging ik heel beduusd naar huis terwijl mijn ballen er snotterend en proestend bij hingen als van een doodzieke bejaarde opa.

Na enkele spuiten was de situatie niet verbeterd. De glimlach van de dokter was verdwenen en ik werd met een bezorgde blik doorverwezen naar een uroloog. Daar er in Suriname op dat moment een tekort aan urologen was, had de Surinaamse overheid een paar Cubaanse urologen in laten vliegen, en zo gebeurde het dat ik en mijn zieke ballen voor een grote, Cubaanse uroloog zaten met een medisch student naast hem die moest vertalen. Ik had bloed laten prikken en samen bestudeerden ze de uitslag en het briefje van mijn dokter. De Cubaanse uroloog keek me aan en stortte een verbale Spaanse tsunami over me heen. Niets begrijpend keek ik naar de student.

“U heeft een geslachtsziekte.”

Ik was er van overtuigd dat de uroloog meer had gezegd en keek weer vragend naar hem. Wederom een heel betoog in het Spaans waarna de twee een paar woorden uitwisselden en de assistent iets op een recept krabbelde. Er was niets in mijn bloed gevonden maar de uroloog wilde mij een medicijn inspuiten dat niet op voorraad was en dat ik zelf via een apotheek moest laten binnenhalen.

Toen ik het recept had aangenomen en op wilde stappen, kwam de assistent nog met een toegift.

“Oh, en de dokter wil voor de zekerheid uw prostaat controleren.”

En zo stond ik na een half uur niet alleen met pijnlijke ballen, maar ook nog eens met een pijnlijke bil op straat.

Na 2 weken was het medicijn aangekomen en spoot de uroloog dit in mijn bil. Volgens hem zou mijn probleem binnen no time verholpen zijn.

Niet dus.

Twee weken na mijn laatste shot bij de uroloog zat ik thuis vol frustratie op de wc. Geen van de artsen kon me vertellen wat voor geslachtsziekte ik dan wel zou hebben, ik was volgespoten met van alles en nog wat en ik zat nog steeds met zieke ballen. Zuchtend stond ik op en pakte een stukje toiletpapier om te deppen. Vanwege mijn Joodse achtergrond ben ik als baby besneden en om te voorkomen dat na het plassen zaken nog door druppelen en ik met een natte, stinkende kring op mijn broek rondloop, dep ik na het urineren altijd even na met een stukje toiletpapier. Geen idee of Abraham en Mozes vroeger hetzelfde deden, maar dit werkt voor mij. Terwijl ik met het zachte toiletpapier stond te deppen begon mij iets te dagen. Ik rook het papier. Geparfumeerd. Ik zocht snel een rol op om de verpakking te lezen, maar helaas, de tekst was in een of andere exotische taal gekrabbeld. Mijn toenmalige dienstvrouw wilde mij, of althans mijn billetjes, verrassen door niet alleen geparfumeerd toiletpapier, maar ook nog eens met een of ander olielaagje te kopen.

Zou het….?

Ja, het zou. Nadat ik stopte met deppen met dit toiletpapier was mijn geparfumeerde druiper verdwenen en had ik binnen no time weer mijn gezonde ballen in handen. Na alles wat de artsen klaarblijkelijk nodeloos in mijn lijf hebben gespoten ben ik waarschijnlijk de rest van mijn leven resistent tegen elke bacterie of virus die er maar bestaat.

Voor alle mannelijke lezers: pak je ballen en onderzoek!

The Glorious Dead

Midden in het regeringscentrum en het hart van Londen staat een cenotaaf. Een cenotaaf is een lege graftombe of grafzerk, ter nagedachtenis aan doden, vaak soldaten die zijn gesneuveld in een oorlog en waarvan de lichamen elders liggen begraven. De cenotaaf in Londen werd opgericht ter nagedachtenis aan de vele gevallen Britse soldaten uit de Eerste Wereldoorlog, maar groeide al snel uit tot het monument voor alle Britse soldaten die in oorlogen zijn omgekomen. En dat zijn er een heleboel.

The Women of World War II

Een paar meter verderop staat een monument ter nagedachtenis van de vrouwen die in dienst van het Britse Rijk hun leven hebben verloren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is een mooi monument, waar in brons vrouwelijke uniformen aan de zijkant hangen. Elk Brits regiment, legereenheid of soldaat die in welke oorlog of obscuur conflict dan ook een kogel heeft afgeschoten heeft in Londen een monument. Er bestaat zelfs een monument van paarden en muildieren die zijn omgekomen in de strijd. Bij elk monument kan je verse bloemen aantreffen en jarenlang was het de gewoonte dat deftige heren hun hoed afnamen als ze een monument passeerden. Dat moet een vermoeiende aangelegenheid zijn geweest aangezien je in Londen op elke hoek, plein en straat, struikelt over de honderden standbeelden en monumenten.

De meeste Britten en Londenaren zijn trots op hun geschiedenis en op Londen, en als liefhebber van geschiedenis zou ik geneigd zijn om te zeggen: terecht! Maar juist vanwege mijn liefde voor geschiedenis en de vele boeken die ik heb verslonden, sta ik soms met een knagend gevoel voor een standbeeld.

Sir Arthur “Bomber” Harris

Neem het standbeeld ter ere van Arthur “Bomber” Harris. Bomber Harris gaf tijdens de Tweede Wereldoorlog leiding aan Bomber Command, de unit verantwoordelijk voor het bombarderen van Duitsland. En hij deed zijn job met groot genoegen. Deels uit reciprociteit, daar de Duitsers grote steden als Warschau, Rotterdam en grote delen van Londen hadden platgebombardeerd. Maar hij was ook de mening toegedaan dat het wegbombarderen van Duitse steden en daarmee grote delen van de burgerbevolking, Hitler op de knieën zou brengen. Echter Herr Hitler maakte zich niet druk om het feit dat duizenden van zijn landgenoten door de gehaktmolen werden gemaald. Het gevolg was dat eeuwenoude steden als Neurenberg en Dresden door Harris zijn bommenwerpers van de aardbodem zijn gevaagd en honderdduizenden mannen, vrouwen en kinderen in de wekenlang oplaaiende vuren omkwamen. Harris lag er geen seconde wakker van en hij staat nu vereerd en vereeuwigd, notabene voor een kerk.

Of het imposante monument ter ere van Colin Campbell op Waterloo Place. Campbell was in 1858 bevelhebber in India, waar hij tijdens een Indiase opstand opdracht heeft gegeven in Delhi alle mannen boven de 16 af te slachten. Volgens de berichtgeving konden de paarden van de Britse soldaten nauwelijks lopen en glibberden ze door de straten vanwege het vele bloed van de slachtoffers.

In de cenotaaf aan het begin van dit stuk staat de tekst “The Glorious Dead” gebeiteld. Ik betwijfel of Tommy in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog nadat een granaatscherf zijn buik heeft opengereten en hij gillend om zijn moeder in de modder bezig is zijn darmen terug te duwen in zijn lichaam, zijn aankomende dood als glorieus bezag. Of Jimmy, terwijl een Duitser een bajonet zijn ribbenkast in dreef. Het glorieuze gedeelte was voor de generaals en politici die werden bejubeld en die een standbeeld kregen.

Londen is een prachtige, historische stad vol tradities en gebruiken. Maar telkens wanneer ik bewonderend langs haar eeuwenoude gebouwen loop, besef ik dat het cement waarmee de stad is opgebouwd, is vermengd met niet alleen het bloed van miljoenen van haar eigen zonen en dochters, maar ook met dat van vele slachtoffers uit andere delen van de wereld.

5 vrouwen

We staan met ongeveer 30 man dicht op elkaar. Niemand zegt een woord en iedereen lijkt zijn adem in te houden. De gids heeft een kleine, draagbare projector bij zich en projecteert een foto op een muur. We zien een foto van een vrouw op een bed. Althans, datgene wat ooit eens als vrouw door het leven ging. De gids vertelt alle gruwelijke details over de staat waarin het stoffelijk overschot werd gevonden. Alle organen en ingewanden waren uit het lichaam gesneden en als confetti en slingers door de kamer gesmeten.

Haganah en ik zijn op een Jack the Ripper-tour in Londen. Ik heb Londen al vaak bezocht, maar ik kon mezelf er nooit toe brengen deze tour te volgen. Het gaf me altijd een zeer ambivalent gevoel. Enerzijds is het zeer macaber en voelt het respectloos aan. Bijna pornografisch. Een tour langs de plekken waar Jack the Ripper ruim 160 jaar geleden vijf vrouwen op een gruwelijke wijze afslachtte. Anderzijds is het zeer fascinerend. Een tour door onder andere historisch Whitechapel in Londen, langs pubs, steegjes en plekken waar het lijkt of de tijd heeft stilgestaan.

Er zijn honderden boeken geschreven over Jack the Ripper, talloze films over hem gemaakt en deze wereldwijd bekende onbekende seriemoordenaar heeft een grote schare enthousiaste Ripperologen die zijn “naam” en reputatie levend houden. Haganah en ik schuifelen nu dus mee in een van de vele Ripper-tours, en ik moet zeggen, kudos voor de gids. De wijze waarop hij zijn verhaal doet, vergezeld met de foto’s die hij projecteert op oude, grauwe gebouwen en muren waar de vrouwen werden gevonden, doet regelmatig een koude rilling door ons lichaam schieten. Alsof de geest van Jack the Ripper ons vanachter de smoezelige gordijnen, in de schemering diabolisch grijnzend gadeslaat. Wat opvalt is dat in een stad waar ieder persoon die iets opmerkelijks heeft gedaan, hoe onbeduidend maar ook, met een bordje aan de muur wordt geëerd er van de vijf vrouwen die door Jack the Ripper zijn vermoord welgeteld maar één bordje is te vinden op een donker, achteraf pleintje met slechts de naam van maar één van de vrouwen.

Catherine Eddowes.

Het is tekenend. In de Ripper-verhalen vervullen de vrouwen haast een minuscule bijrol. De meeste mensen kennen hun namen niet eens. In de verhalen worden ze weggezet als gevallen vrouwen, dronkaards en hoeren. Nu wil het feit dat als je al de pech had als vrouw te worden geboren in Victoriaans Engeland en je ook nog eens onderaan de maatschappelijke ladder bungelde, de kans vrij groot was dat er niets anders overbleef dan het enige asset dat je nog bezat, je lichaam, te verkopen om te overleven. Maatschappelijk beschouwd zeer verwerpelijk. Het moet mij echter van het hart dat ik meer begrip, zo je wilt meer respect, kan opbrengen voor een vrouw die uit noodzaak haar lichaam verkoopt om te overleven dan voor een vrouw die haar lichaam geeft in ruil voor een Gucci-tas of de nieuwste iPhone, maar dat is stof voor een andere blog.

De Brits-Amerikaanse schrijfster en historicus Hallie Rubenhold heeft een prachtig boek geschreven, The Five (hoe verrassend, De vijf in de Nederlandse vertaling) over de vijf vermoordde vrouwen. In haar boek heeft ze voor de verandering Jack the Ripper naar de achtergrond geschoven en heeft ze het leven belicht van de vrouwen. In plaats van het eendimensionale beeld dat we van ze kennen, komen ze in het boek tot leven. Eén schreef gedichten, een ander was onderneemster. Weer een ander was kindermeisje bij een welgestelde familie. Ik ben momenteel het boek aan het lezen en ik vind het een fascinerend boek dat ik een ieder kan aanraden.

Er verschijnen populaire films en series over bekende massa- en seriemoordenaars, echter wie Jack the Ripper was, weet men tot op de dag van vandaag niet. En dat is wellicht maar goed ook. Ik doe hierbij ook mijn duit in het zakje om de vrouwen te gedenken. Hun namen waren: Mary Ann Nichols, Annie Chapman, Elizabeth Stride, Catherine Eddowes en Mary Jane Kelly.

www.hallierubenhold.com/books/the-five/

Is dit nu later?

Het is een prachtig lied van Stef Bos. Wanneer je jong bent kan het naargeestig overkomen, maar wanneer je eenmaal in de herfst van je leven bent gekomen is het lied bitterzoet en raakt het de juiste snaar. Twee weken geleden moest ik aan de woorden van dit lied terugdenken. Via een wederzijdse vriend kwam ik weer in contact met Daniëlle, of Daantje zoals ik haar liefkozend noemde. Daantje en ik waren 35 jaar geleden in Nederland onderdeel van een groepje vrienden. We waren jong, vrij, vol energie en levenslust. We lachten met elkaar, huilden met elkaar en spraken tot in de vroege uurtjes over onze dromen en plannen. Ik hield van Daantje en koesterde haar als mijn zusje. Ze was vrolijk, warm en had een groot hart. Op een gegeven moment scheidde zich onze wegen. Daantje trad in het huwelijk en ik vertrok voor een lange periode naar het buitenland. Internet hadden we toen nog niet, laat staan social media. Als je contact met elkaar wilde hebben stuurde je een kaartje of pende je je verhaal neer op flinterdun, blauw postpapier, dat je in een envelop opstuurde om vervolgens weken te wachten op een antwoord.

Terug in Nederland slokte het leven mij op. Ik maakte carrière, had mooie en desastreuze relaties, ik reisde en had zin in het leven en was hoopvol omtrent mijn toekomst. Ik dacht nog vaak aan Daantje. Ik had een foto van haar die ik altijd op een speciale plek, binnen handbereik bewaarde.

Vele levens en jaren later woon ik nu aan de andere kant van de wereld in de tropen en ben ik inmiddels de herfst van mijn leven genaderd. Getrouwd, vader, ondernemer. Als ik in de spiegel kijk zie ik soms een vreemde man terugkijken met grijzend, uitdunnend haar. Ogen zonder glans, ondersteunt door wallen, en een lichaam met overgewicht en ouderdomskwalen. Een vermoeid man. Moe van mensen. Moe van het verdriet en de teleurstellingen van domme keuzes van zijn kinderen. Moe van het leven. Moe van het moe zijn. Een man die vroeger bij wijze van spreken drie dagen lang, blootsvoets door weer en wind zou lopen als hij wist dat er aan het einde van de tocht een passionele vrijpartij op hem wachtte, maar die nu vrijdagavond met zijn mooie vrouw naast hem op bed doodmoe ronkend in slaap valt terwijl er een straaltje speeksel uit een mondhoek op zijn kussen druipt.

Daantje en ik hebben elkaar vorige week na al die vervlogen jaren voor het eerst weer via video call gesproken. Zoals dat met goede vrienden gaat leek het alsof de jaren niet telden en alsof we al die tijd nog steeds dagelijks contact hadden gehad. Het leven is haar ook regelmatig ongenadig geweest. Gescheiden. Gezondheidsproblemen en andere vervelende situaties.

We spelen nog verstoppertje, maar niet meer op het plein

En de meesten zijn geworden wat ze toen niet wilden zijn

Zoals Stef Bos zingt is het leven dat Daantje en ik nu hebben niet het leven dat we in gedachten hadden toen we nog jong waren. Jong vol dromen en illusies. Waren het dwaze en naïve dromen die de jeugd eigen zijn? Is het leven nu alleen maar kommer en kwel? Nee, zeker niet. Ik heb mooie herinneringen, prachtige beelden in mijn hoofd en heb intense en bijzondere emoties in mij verankerd dankzij vele bijzondere ervaringen, momenten en ontmoetingen in mijn leven waaronder mijn tijd met Daantje. Of ze het nu waarderen of niet, ik mag kennis overdragen aan mijn kinderen en waar ik kan probeer ik anderen te helpen. Mijn huwelijksbootje vaart nog met bolle zeilen vol passie en liefde, menig vervaarlijke klip ontwijkend. En gelukkig heb ik nog oog voor de schoonheid en mooie dingen in het leven. Het flikkert, maar de vlam in mij is gelukkig niet gedoofd.

Stef Bos brengt het als volgt onder woorden:

En nu is het later

Ik ben vader van een dochter en een zoon

Zie de toekomst door hun ogen

Waanzin, schoonheid, oorlog

In de wereld waar wij wonen

Maar ik blijf geloven

Heb nog steeds mijn dromen niet verraden

Niet verkankerd, wel veranderd, door de jaren

Heb later losgelaten

Leef alleen nog hier ... en nu

Want later is nu

Later is nu

Dit is nu later als je groot bent

En het leven wordt steeds mooier 

(Stef Bos-Is dit nu later?)

Mooier had ik het niet kunnen verwoorden.

Is dit nu later? - Stef Bos Live in Carré.

Wannsee

Hoe noem je duizend juristen op de bodem van de zee? Antwoord: een goed begin. Ik moest aan dit grapje denken tijdens mijn bezoek aan het Haus der Wannsee-Konferenz, in Wannsee, Berlijn. Dat een huis vernoemd is naar een samenkomst die ruim 80 jaar geleden daar heeft plaatsgevonden geeft de historische beladenheid al aan.

Na een klein uurtje rijden vanuit Friedrichstrasse met de S-Bahn reed ik vervolgens met de bus door Wannsee. Ik herkende de beelden uit de films van de jaren 30 van de vorige eeuw. Vrolijke mensen die in de prachtige meren zwommen. Beelden van mooie flirtende jongens en meisjes. Vrolijke kinderen die aan grote ijsjes likten en beter gesitueerden die in prachtige zeilboten over het water gleden onderwijl zippend aan glazen champagne. En dan plots de borden met Für Juden verboten. Verboden voor Joden.

In de bus werd omgeroepen dat we de halte bereikten van de villa. Zelfs de bushalte was vernoemd naar de conferentie. Nadat ik was uitgestapt, wandelde ik enkele meters naar de poort. Er hing een serene stilte, alsof het universum nog de adem inhield vanwege het kwaad dat hier decennia geleden werd beraamd. Via een keurig verzorgde oprijlaan bereikte ik de ingang van de villa. Bij het betreden van het schitterende monumentale pand, dacht ik aan de gebeurtenissen van 20 januari 1942, de dag waarop Reinhard Heydrich, Adolf Eichmann, Roland Freisler, Heinrich (Gestapo) Müller en nog 11 andere top nazi’s deze zelfde deur passeerden. Ik streek met mijn hand over de deur.

In opdracht van Hitler en Goering, moesten deze 15 mannen onder leiding van Heydrich de “Endlösung”, oftewel de systematische vernietiging van 11 miljoen Europese Joden bespreken. Ogenschijnlijk keurige mannen, veelal academici, strak in pak en uniform gestoken die onder genot van een heerlijke lunch en andere versnaperingen bespraken hoe de genocide op de Joden zo snel en efficient mogelijk kon worden uitgevoerd. Als gevolg van deze meeting werden eeuwenoude Joodse gemeenschappen uitgeroeid en werden complete Joodse families in concentratiekampen vergast of in donkere bossen in Oost-Europa door Duitse Einsatzgruppen en hun handlangers vermoord.

Samen met andere bezoekers, liep ik zwijgend en met ingehouden adem door de salon waar de beruchte vergadering heeft plaatsgevonden. Een oorverdovende, drukkende stilte. Niemand keek elkaar in de ogen, alsof we ons als mens schaamden voor de verschrikkingen waar wij als soort toe in staat blijken te zijn. Aan de muren hingen de foto’s van de deelnemers en de notulen van de vergadering. Alles van de bespreking is in detail te volgen. Ik bleef geruime tijd in de ruimte staan en probeerde me de 15 mannen voor de geest te halen die hier samen de moord op miljoenen Joden bespraken en planden.

Of het door de onzichtbare aanwezigheid van 6 miljoen vermoordde Joden kwam of de demonische golven in de tijd die op die bewuste dag in 1942 zijn gaan rollen en mij overspoelden, ik heb geen idee, maar een beklemmend gevoel bekroop me. Ik liep de tuin achter de villa in. Het was prachtig weer en ik nam plaats op een bankje langs het water. Een zeilboot gleed gracieus voorbij en even later een motorjacht. Ik sloot mijn ogen en genoot van de zonnestralen op mijn gezicht en het geluid van het klotsende water. Toen ik na een paar minuten mijn ogen weer opende, zag ik een vader en moeder zwaan met een paar donzige kleine zwaantjes in het water spelen. Ik dacht aan de vele Joodse vaders en moeders die met hun kinderen aan de hand richting gaskamers liepen of aan de rand van een massagraf met een nekschot waren gedood als gevolg van woorden en zinnen gesproken in de villa achter mij die met schuldgevoel over mijn schouders mee staarde over de rivier. Woorden en zinnen. 6 miljoen doden. Het beklemmende gevoel kwam weer terug. Mijn waarde lezer, ik hoop dat je mij vergeeft dat ik geen mooi of opbeurend besluit kon bedenken voor dit stuk.

Oh ja, waarom dat flauwe grapje over juristen aan het begin? Van de 15 mannen die op de conferentie aanwezig waren, waren er 9 juristen. Dat stemt tot nadenken over menselijke wetgeving en overijverige ambtenaren die de letter van de wet strikt uitvoeren zonder oog te hebben voor de mens. Zoals de geschiedenis keer op keer weer bewijst kan er zich soms tussen recht en moraal een gapende kloof bevinden met daarin helaas vele onschuldige slachtoffers. Woorden en zinnen.

Startseite EN | Wannsee-Konferenz Relaunch (ghwk.de

Aanrader: Conspiracy (TV Movie 2001) - IMDb

Boeken en antiek

Een tijdje terug luisterde ik naar een prachtige podcast. Een journalist had in een rommelwinkeltje een oud cassettebandje gekocht met de naam Coby erop geschreven. Het bandje was door deze Coby in plat Amsterdams ingesproken en bevatte eenvoudige maar gevoelige en persoonlijke gedichten. De journalist, Wisse Beets, raakte geïntrigeerd door deze Coby en gaat in de podcast naar haar opzoek, de luisteraar meenemend op zijn speurtocht langs bejaardentehuizen, oude kroegen en wat over is van de Jordaan in Amsterdam. Voor mij is er niets groter dan de kleine dingen van het leven en ik heb dan ook met veel genoegen geluisterd naar deze podcast, prachtig en krachtig in eenvoud. Ik raad het een ieder van harte aan Het Spoor Terug: Coby | NPO Radio 1.

Ook ik hou ervan om op antiek- en vlooienmarkten in stoffige dozen te graaien tussen de spulletjes en restanten van vergane levens. Enkele weken geleden liep ik op een prachtige zondagochtend op DER ORIGINAL BERLINER TRÖDELMARKT (berlinertroedelmarkt.com) Rijen kraampjes en tafels met dozen vol oude fotoalbums met ernstig kijkende mensen, vakantiekiekjes of lachende kinderen. Brieven, ooit eens geschreven aan geliefden of naaste verwanten. Kleding en juwelen. Medailles uit recente of vergeten oorlogen. Albums vol postzegels waar iemand een mensenleven aan heeft gewijd om ze te verzamelen en te koesteren en die er hier verloren bijliggen. Ik trof er zelfs een doosje aan met een kunstgebit. Het blijft een vreemde gewaarwording om zo door de levens van wild vreemde mensen te neuzen, maar ik vind het fascinerend.

Ikzelf ben ook een verzamelaar. Ik hou ervan om van mijn reizen memorabilia mee te nemen. Het liefst persoonlijke gebruiksvoorwerpen uit een ver verleden. In mijn bibliotheek heb ik mijn eigen rariteitenkabinet, door vrienden het Carbière-museum gedoopt. Oude Romeinse munten. Nazi medailles. Zegelstempels. Antieke sabels. Een postkaart uit 1945, geschreven door een Amerikaanse soldaat in Duitsland aan zijn vrouw. Aan de ene kant lieve woordjes, aan de andere kant een tekening van de Adolf Hitler Platz, in Neurenberg. Ik heb een map met schetsen van naakte vrouwen getekend door een bekende Nederlandse kunstenaar en een map vol prentjes uit het Afrikaans koloniaal Duits verleden om maar een paar zaken te noemen. Allemaal gekocht op antiekmarkten en in obscure winkeltjes uit verschillende delen van de wereld.

Het geeft me te denken. Ik ben een vijftiger. Ver over de helft van mijn leven heen. Ik had ooit de wens dat een van mijn kinderen mijn liefde voor boeken en historische snuisterijen zou delen en ik mijn verzameling eens zou kunnen nalaten in handen die er de juiste waardering voor konden opbrengen. Maar helaas. Niemand in mijn huis bekommert zich om mijn duizenden boeken of mijn antieke spulletjes. Als ik met een brok in mijn keel en met vochtige ogen ze vol trots een doosje met honderd jaar oud scheergerei laat zien dat ik in Nederland in een antiekwinkel heb gekocht, kijkt iedereen me aan of ik gek ben geworden. Wat is het lot van mijn met liefde verzamelde collectie wanneer ik morgen dood neer val? Belanden al mijn spullen dan ook in dozen waar vreemde mensen in staan te graaien?

Gedesillusioneerd had ik besloten te stoppen met het kopen van boeken en antiek. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Op de antiekmarkt in Berlijn heb ik toch weer wat spulletjes aan mijn verzameling toegevoegd. Een mooie ketting voor mijzelf, een paar medailles en een bundel foto’s van Berlijn uit het interbellum voordat de stad van de kaart werd geveegd aan het eind van de Tweede Wereldoorlog.

En so what? Laat mij mijn laatste jaren nog genieten van mijn verzameling en mijn boekencollectie. Als mijn spullen na mijn dood in dozen op een of andere markt terechtkomen dan zullen deze hopelijk hun weg vinden in de handen van andere aficionado’s die na hun heengaan op hun beurt de spullen weer zullen doorgeven. Dat is het mooie van antiek. Het was er al voor ons bestaan. Wij mogen het tijdelijk in bezit hebben en als wij er niet meer zijn vervolgt het vaak door de handen van vreemden weer zijn weg en zal het blijven bestaan ver nadat wij stof zijn geworden.

Kogels en schoonheid

Een weekje lopen door Berlijn benadrukt nog eens de totale waanzin van oorlog. Niet alleen duizenden en duizenden levens zijn hier vernietigd, maar het veroorzaakte ook de totale verwoesting van duizenden jaren geschiedenis en cultuur. Overal zie je moderne gebouwen, hotels en malls zoals je die in elke andere metropolis tegenkomt. In de historische wijken zie je prachtige gebouwen die er uitzien alsof ze honderden jaren oud zijn. Echter schijn bedriegt. Als de facade van het gebouw er gaaf en glad uitziet, is de kans vrij groot dat het gebouw ergens in de jaren 50 of 60 van de vorige eeuw is gebouwd. Echte oude gebouwen zitten vol kogel- en granaatgaten uit WWII, of zoals ze dat hier noemen Wunden der Erinnerung. Wonden der herinnering. Van de Brandenburger Tor, tot oude musea, bankjes of beelden in het park, tot oude kerkgebouwen, ze zijn vol met duizenden kogelinslagen.

Het is een trauma voor de stad. Overal waar je loopt zie je borden met foto’s van Berlijn in haar oude glorie. In moderne malls zie je complete muren beplakt met foto’s van oude Berlijnse straten en gebouwen. Grote paleizen zijn herbouwd in de oude stijl waarin ze zich ooit eens bevonden, maar zonder ziel.

In de laatste jaren van WOII is Berlijn totaal weggebombardeerd. Ongeveer 70.000 ton aan bommen is op de stad gegooid, waarna de Russen de stad ook nog eens dagenlang met artillerie hebben bestookt. Blok tot blok, straat tot straat en van huis tot huis werd er daarna verbeten en genadeloos gevochten. Het Berlijn zoals het duizenden jaren bestond ging brandend ten onder.

Gisterochtend tijdens het ontbijt, hoorde ik een ouder gezelschap een tafel verder dit onderwerp bespreken. “Fuck them! They started the war,” sprak een van de heren onderwijl smakkend op een broodje. Nodeloos, de nationaliteit van het gezelschap te melden, die moge duidelijk zijn. Dat de Duitsers als lemmingen achter Hitler aanhuppelden en dat ze veel van de ellende en rampspoed die zij over zich heen hebben gekregen aan zichzelf te danken hebben staat buiten kijf. Het wrange is echter dat veel Berlijners Hitler niet lustten en slechts een kleine minderheid op hem heeft gestemd. Berlijn was een liberale en bruisende stad waar een ieder welkom was ongeacht ras, kleur, geaardheid of afkomst. Helaas had het de pech ook de zetel te zijn van de federale overheid, koos Hitler de stad uit voor zijn zwanenzang en poogde hij alles en iedereen mee het graf in te sleuren voordat hij zichzelf door zijn hoofd knalde. Dat laatste jammergenoeg voor de wereld, maar met name voor Berlijn vele jaren te laat.

Vanavond woonde ik een prachtig klassiek concert bij aan de voet van de Kaiser Wilhelm Gedächtnis Kirche. Een kerk gebouwd in 1895, maar in 1943 tijdens een bombardement vrijwel verwoest. Na de oorlog en hereniging van Duitsland, is besloten de kerk in deze staat te laten en dient het als een getuigenis van vernietiging, ellende en verdriet temidden van de mooiste moderne gebouwen op de Kurfürstendamm. Onder het goedkeurend oog van het meest afschuwelijke Jezusbeeld dat ik ooit heb gezien en dat op een vreemde manier boven onze hoofden zweefde, klonk de prachtige muziek van Vivaldi en Beethoven gespeeld door een ensemble bestaande uit Japanners, Duitsers en Fransen. Tussen de honderden toehoorders bevonden zich Russen, Duitsers, Amerikanen en nog een heleboel andere nationaliteiten die elkaar ruim 70 jaar geleden hier op dezelfde plek naar het leven stonden en deze plek in een brandende hel veranderden.

Na het concert loop ik naar buiten en kijk ik wat over is van de Kaiser Wilhelm Gedächtnis Kirche. Ik probeer te voelen welke emotie overheerst. De schoonheid van het concert, of het drama van de ruïne van de kerk voor me? Ik voelde een vleugje optimisme in mij opborrelen. De afgelopen dagen heb ik gewandeld op plekken waar een mensenleven geleden nazi’s rondparadeerden, synagogen in brandstaken, en andersdenkenden en andersuitzienden aftakelden, vervolgden of vermoordden. Ik heb op deze plek waar bommen vielen en op leven en dood werd gevochten een prachtig concert bijgewoond met verschillende nationaliteiten vredig bij elkaar. Ik wilde typen: het duurt soms lang, maar het goede overwint uiteindelijk wel. Maar niet alleen vind ik dat te klef, het is ook niet waar zoals de geschiedenis heeft bewezen en gelet het nieuws dat dagelijks over ons heen wordt gestort. Wat wel altijd blijft leven en niet door mensen kan worden vernietigd is schoonheid. Bombardementen, moordpartijen, vuur, op den duur rijst er altijd wel een vorm van schoonheid uit de as en puinhopen op.

Met de klanken van Vivaldi nog in mijn hoofd loop ik de zwoele avond in. Ik voel me gelukkig. Dat gevoel zal ongetwijfeld niet lang duren, maar voor nu voel ik het en dat kan niemand mij afnemen.

Nachtmerrie

Nauwelijks had mijn laatste optimistische column het licht gezien, of een van mijn grootste angsten werd werkelijkheid en zag ik mijn hoop voor rust en recupereren in een inferno ten onder gaan. Na bijna een etmaal te hebben gevlogen en uren op vliegvelden te hebben doorgebracht, stond ik eindelijk op het vliegveld in Berlijn. Reikhalzend stond ik voor de bagageband om snel mijn koffer te pakken, mij naar het hotel te spoeden en een half uur onder de douche te staan. Alle maten en kleuren koffers kwamen voorbij, maar na een half uur en het sein dat alle koffers op de band waren geplaatst, stonden een jongeman en ik alleen voor een vrijwel lege band.

“Scheisse!”

Ik gebruikte een Engelse variant van wat hij had gezegd en keek naar mijn lotgenoot. Ik had de dagen voor mijn vertrek geoefend om mijn Duits weer een beetje op te halen, maar niet voor deze situatie. Na kort overleg meldden we ons aan bij de balie voor vermiste bagage. Mijn lotgenoot kreeg goed nieuws. Zijn koffer zou met een volgende vlucht over een uurtje aankomen. Ik kreeg beroerd nieuws. Mijn koffer kwam niet eens voor in het systeem. Bestond niet. Ik keek de dame achter de balie verbijsterd aan. Hoe bedoelt ze mijn koffer bestaat niet? Ik heb alle papieren, stickertjes en een app van de KLM waarop staat dat mijn koffer op de vlucht was!

Ze haalde haar schouders op, duwde een blaadje met een QR code onder mijn neus en was klaar met me. Alle cliches van onbeschofte Duitsers, kampbewaarders en nazi-beulen flitsten door mijn hoofd en net toen ik mijn assortiment Duitse scheldwoorden die ik nog goed kende naar haar hoofd wilde slingeren, trok mijn lotgenoot mij mee.

“Komm mit mir. Vielleicht kommt Ihr Koffer auch beim nächsten Flug.”

Het was een sprankje hoop. Een reddingboei in de poel van scheisse waar ik me langzaam in voelde wegzakken. Helaas, na samen bijna twee uren naast elkaar op een bankje te hebben gezeten, kwam zijn koffer inderdaad parmantig de band afrollen. Die van mij was echter in geen velden of wegen te bekennen. Nadat we amicaal afscheid hadden genomen en hij me sterkte had toegewenst, stond ik in mijn eentje in een uithoek van de bagagehal en voelde ik een nervous breakdown opkomen. Ik voelde er weinig voor om de tolerantie van de Duitse politie uit te testen door huilend en gillend over het vliegveld te rennen, dus ging ik maar rustig zitten en zocht op de KLM-app naar hulp. Ik vulde de optie vermiste bagage in en kreeg de melding dat ze naar mijn koffer zouden zoeken en indien gevonden deze bij mijn hotel laten bezorgen.

Vervolgens appte ik Rashida. Zij gebruikte ook het Engelse woord dat ik eerder had gebruikt en probeerde me een beetje op te vrolijken.

“Dan ga je maar een paar dagen Hollands,” refererend naar een Hollandse vriend van me die wanneer hij van het vliegveld komt, ongebaad zijn bed in duikt en de volgende dag dezelfde reiskleren weer aantrekt. Ik wilde huilen. Na bijna een dag te hebben gevlogen stonk ik en kriebelden mijn kleren. In mijn hoofd ontwikkelde er zich in mijn onderbroek een nieuw virus, dat de Covid pandemie zou doen verbleken tot een verkoudheidje.

Ik had de keuze: of nog een paar uren doodmoe rondhangen op het vliegveld in de hoop dat mijn koffer ergens van de band zou rollen of naar mijn hotel gaan. Ik koos voor het laatste en vertrouwde op de KLM dat ze mijn koffer zouden vinden.

De reis naar mijn hotel was het langste uur uit mijn leven. Ik dacht aan mijn dure overhemden, mijn laptop, mijn pak waar ik in ben getrouwd en nog een heleboel andere persoonlijke spullen in mijn koffer. Was deze verdwenen? Al op Zanderij achterover gedrukt?

Ik kocht wat toiletspullen en in mijn kamer heb ik een uur onder de douche gestaan om de rest van de avond in mijn blootje rond te lopen. In mijn hotelkamer voor alle duidelijkheid. De volgende dag trok ik vol afgrijzen mijn reiskleren weer aan om snel nieuwe kleding en ondergoed te kopen op kosten van de KLM. Twee dagen lang was ik depressief. Mijn eten smaakte niet, Berlijn kon me niet bekoren en de KLM bleef aangeven dat mijn koffer nog niet gevonden was.

Gistermiddag probeerde ik het knopje in mijn hoofd om te draaien en bezocht ik verschillende musea. In de vooravond zat ik op een hoog dakterras met uitkijk over de hele stad. Ik weet niet of het kwam omdat ik daar dichter bij God zat, of het kwam door alle gebeden en beloftes die ik Hem heb gedaan, maar plots kreeg ik een app van de KLM dat ze mijn koffer hebben gevonden. Het heeft nog een dag geduurd voordat ik mijn koffer weer in mijn armen kon sluiten, maar ik was de gelukkigste man ter wereld!

Nu kan ik eindelijk gaan genieten van mijn vakantie, ondanks de beperkingen die ik mezelf heb opgelegd in mijn beloften aan Hem. Berlin, hier komme ich!

Eten en nazi’s

Ik zit. Eindelijk. Ik hou van reizen, maar de eerste schreden van een reis zijn altijd zeer enerverend. Ik moet zeggen dat alles hier op het vliegveld in Suriname zeer vlot verliep. Tot het moment van de controle van de handbagage. Een koffer was verdwenen en er werd nieuw personeel getraind met als gevolg dat wij reizigers op onze sokken in een lange rij stonden te zuchten en binnensmonds te vloeken. Nadat mijn kruis door een grote bebaarde guard iets langer dan mij lief is was betast, mijn contant geld was geteld en mijn bakje diabetes pillen na enige argwaan was goedgekeurd mocht ik door. Cui honorem honorem. De veiligheidsmedewerkers waren allemaal bijzonder vriendelijk en geduldig. Complimenten.

Zoals gezegd zit ik nu dus en begint de zo begeerde en gezochte rust in mijn hoofd neer te dalen. Ik ga op vakantie. Normaal zeg ik dat met een licht gevoel van schaamte en geef ik er een zakelijke draai aan, maar deze keer niet. Het ondernemerschap, ouderschap en andere sociale- en zakelijke verplichtingen beginnen hun tol te eisen. Wanneer ik in de spiegel kijk zie ik een oude man. Grijs, wallen, soms een grauwe kleur op mijn gezicht en het karakteristieke vuur in mijn ogen lijkt te zijn uitgeblust. Ik bemerk de laatste tijd een enorm lethargisch gevoel en betrap mezelf erop dat ik me hier zorgwekkend comfortabel bij voel. Een enkele keer doe ik moeite als ik realiseer dat het gespreksonderwerp of de situatie mij daartoe noopt. Ik zit dan met een ernstig gezicht mee te knikken of neem zelfs deel aan de discussie, maar in mijn hoofd zal het me een worst wezen en ben ik in gedachten ergens anders op de wereld zoals bijvoorbeeld in Thailand. Inderdaad, zorgwekkend en ja het klinkt als de eerste stapjes richting een burn-out of een verlate midlife crisis. In mijn hoofd heb ik een alsmaar langer wordend lijstje van mensen waar ik mij mateloos aan irriteer en gaat er geen dag voorbij dat ik niet iemand op dit lijstje een gebroken neus wil slaan. Voordat dit inderdaad gebeurt of dat ik ‘s morgens met een lange baard, bloeddoorlopen ogen en in mijn onderbroek een van mijn bedrijven binnenstap, stuur ik mezelf maar verplicht op vakantie.

Om de een of andere voor mij onduidelijke reden mag ik van Rashida niet naar Thailand, dus wordt het Berlijn. Absoluut geen straf of teleurstelling. Ik hou van Berlijn. Het is de stad waar mijn vader en moeder elkaar hebben ontmoet en waar ik als vrucht van hun passie en liefde bijna ter wereld ben gekomen. De stad van cultuur, musea, heerlijk eten en nazi’s. Ik verblijf in een prachtig hotel op Unter den Linden, midden in het historisch en cultureel centrum. Uren lopen, fotograferen, schrijven en gewoon zitten en niets doen en mezelf weer opladen met geschiedenis en cultuur. Ik heb er zin in en voel de energie en levensvreugde al weer in mijn lichaam opborrelen.

Ik las ooit een artikel waarin stond dat veel zakenlui wanneer ze op vakantie zijn en niets om handen hebben, in elkaar storten of een hartaanval krijgen. Ik kan me er iets bij voorstellen. De overstap van dagen vol stress en spuitende adrenaline, naar plotselinge rust en duimen draaien kan voor lichaam en geest te groot zijn. Ik hoop niet dat ik zal worden toegevoegd tot de statistieken van het voormeld artikel, maar ik voel een overweldigende rust en kalmte als een warme deken over mij neerstrijken terwijl ik nog niet eens ben opgestegen.

Ik zit in de lounge. Ik drink. Ik relax en zie daar, zowaar weer een column. Dat er deze vakantie nog vele mogen volgen.

Hoeren en spoken

“Home, sweet home, meneer Henry!”

Een warm welkom, vergezeld door een nog warmere lach. Het is het oprechte welkom van Radjesh, de beheerder van Plantage Katwijk. En inderdaad, naast mijn eigen huis is dit de plek waar ik mij het meeste thuis voel in Suriname. Wanneer je via een kronkelroute de weg oprijdt, tref je aan je rechterhand de ruïne van de eeuwenoude koffiefabriek met daarnaast het karkas van een directiewoning. Ernaast is een nieuw, klein fabriekje gebouwd waar voor toeristen en als curiositeit nog steeds koffie wordt gebrand. Zoals het iedere historische plek in Suriname betaamt, is er ook hier een spookverhaal. In de hoogtijdagen van de plantage zouden enkele witte directeuren een vreselijk pijnlijke dood zijn gestorven alsgevolg van allerlei maagaandoeningen. Spookverhalen. Net als in De stille kracht van Couperus stikt het ervan in Suriname. Het enige spook waar ik louter uit jeugdsentiment in geloof is Casper. Verder totaal niet. Ik denk dat de reden van hun pijnlijke en vroegtijdige dood is gelegen in het feit dat een vrouwelijke bediende niet gediend was van de avances of handtastelijkheden van de heren directeuren en hun koffie waarschijnlijk aanlengde met arsenicum of rattengif.

Als je links de weg inslaat rij je via een prachtige oprijlaan, die niet zou misstaan in Gone with the Wind, richting een houten woning op neuten. Beneden een ruimte waar je in hangmatten kunt genieten van de heerlijke koele wind en het natuurschoon. Boven, verschillende slaapkamers, de keuken, woonkamer en een balkon met een prachtig uitzicht over de Commewijne rivier.

En dan, als je richting de rivier loopt, tref je een pier aan die enkele meters de rivier in loopt. De plek waar ik uren doorbreng al dan niet in het gezelschap van een fles Jack Daniels of een andere vriend. Ik kan hier uren zitten met mijn benen bungelend over de rand. Ik voer lange gesprekken en discussies met God en mijn hoofd wordt er door de heerlijke rivierbries leeggeblazen van alle stress en zorgen, zodat er weer ruimte komt voor frisse ideeën en hoop. De enige geluiden die je hier hoort zijn het ruizen van de wind, het klotsen van de rivier en dat van papegaaien en andere dieren. Geen auto’s. Geen mensen. Niets dan stilte en rust, zo nu en dan onderbroken door een paar langs zwemmende pink belly dolfijnen of een plots opduikende lamantijn.

Zoals eerder gezegd geloof ik niet in spoken, maar ik voel wel iets wanneer ik op een historische plek ben waar veel leed of iets ingrijpends heeft plaatsgevonden. Ik heb het als ik op het Forum Romanum zit. Of op verschillende plekken in Berlijn. Maar ook hier. Overal om mij heen bevinden zich oude plantages waar onmenselijk leed heeft plaatsgevonden. Pijn, verdriet en haat kunnen klaarblijkelijk dusdanige erupties in de tijd veroorzaken dat ik ze nog kan voelen.

Daarnaast was Plantage Katwijk in nog niet zo lang vervlogen tijden wederom een plek van verdriet en pijn. Gedurende de Tweede Wereldoorlog bevonden er zich veel Amerikaanse soldaten in Suriname ter bescherming van de voor de oorlog cruciale bauxiet industrie. Dit had weer als gevolg dat veel Surinaamse dames hun diensten, in de ruimste zin des woords en tot groot ongenoegen van het koloniale gouvernementeel gezag, aanboden aan de jonge soldaten. Toen bekend werd dat prinses Juliana met haar gemaal, prins Bernhard Suriname met een bezoekje zou vereren, besloot het gouvernement om alle hoeren, sekswerkers, nachtvlinders en andere dames der horizontale geneugten op te pakken en op Plantage Katwijk te interneren. Je hoefde als vrouw maar verkeerd te knipogen naar een Yankee en je kon worden gekwalificeerd als een hoer en worden opgepakt. Het was natuurlijk wel eervol dat een jonge soldaat aan het front een andere soldaat door zijn hoofd schoot of zelf werd opgeblazen, maar dat hij uit eenzaamheid zijn hoofd zou vlijen tegen de boezem van een Surinaamse schone was ondenkbaar en schandelijk. En voor een ieder die op de hoogte is van het reilen en zeilen van prins Bernhard is het wegmoffelen van dames van lichte zeden natuurlijk het toppunt van ironie.

Hoeren en spoken ten spijt, Plantage Katwijk is voor mij een uniek plekje waar ik helemaal tot mezelf kom en kan genieten. Mijn ziel komt er tot rust en de demonen in mijn hoofd houden zich hier koest. En zie hier, dankzij deze oase van rust rolt er binnen enkele minuten een nieuw blog uit mijn vingers.

Vliegende ratten

Ik voel een enorme ambivalentie richting het s’ Lands Hospitaal in Suriname. Enerzijds is het vanuit historisch standpunt bekeken een bijzonder ziekenhuis met een rijke geschiedenis. In de 17e eeuw begonnen als een militair hospitaal, waar Hollandse soldaten werden verpleegd die kennis hadden gemaakt met de haat en wraak van de Marrons, of die waren geveld door een of andere tropische ziekte. Eind 17e eeuw, nadat er flink wat Hollandse schepen Suriname hadden bezocht en hun ballaststenen hadden achtergelaten voor een nieuw fundament, werd er op dezelfde plek een nieuw hospitaal gebouwd. Saillant detail: de Joodse gemeenschap was medefinancier van de bouw en leverde daarvoor 25.000 pond suiker welke werd aangekocht en verscheept naar Holland. Toch wel grappig te weten wanneer je als diabeet in het ‘s Lands aan het infuus ligt dat het ziekenhuis mede dankzij een enorme berg suiker is gebouwd. Maar dat terzijde.

Anderzijds zou ik niet dood gevonden willen worden in het s ’Lands. De kans dat je daar letterlijk dood gevonden wordt is zeer groot. Het ziekenhuis in compleet vervallen en wordt met ducktape en touwtjes bij elkaar gehouden. Het likje verf dat pas geleden is gegeven kan de desolate staat niet verhullen. Mede als gevolg van de economische situatie trekt het verplegend personeel weg en zoekt het zijn heil ergens in het Caribisch gebied of in Nederland. De rest van het personeel dat achterblijft is wellicht wel kundig, maar totaal niet gemotiveerd. En het gebrek aan financiële middelen, met als gevolg een tekort aan medische verbruiksartikelen, attributen en medicamenten draagt ook niet bepaald bij aan een prettige sfeer voor zowel het personeel als voor de patiënten.

Drie weken geleden mocht ik de deplorabele staat van zowel het gebouw als het personeel met eigen ogen aanschouwen toen ik een zieke medewerkster bezocht. Aan een muur hing een papiertje geplakt met de tekst: verboden de duiven te voeren. Ik dacht dat dit bestemd was voor patiënten die wellicht vanaf het balkon hun beroerde ziekenhuismaaltijd met de duiven deelden. Gedeelde smart is tenslotte halve smart. Echter tot mijn grote ontsteltenis liepen er parmantig twee van die gevleugelde ratten ongestoord de ziekenzaal op, gewoon vrolijk langs een flirtende zaalarts en een zuster, richting het bed van mijn medewerkster! Mijn geshoo, gesis en schoppen in een poging dit ongedierte naar buiten te jagen maakte totaal geen indruk op ze. Ongestoord liepen ze onder het bed van mijn medewerkster door naar een ander bed waar een van de pijn kermende dame, met bebloed verband om haar middel aan een infuus lag. Geen wonder dat patiënten op onverklaarbare wijze komen te overlijden in Surinaamse ziekenhuizen! Je gaat om een ingegroeide teennagel te laten behandelen en je loopt ebola op dankzij een koerende duif op je bed. Niemand van het personeel steekt klaarblijkelijk ook maar een vinger uit om deze gevederde pesthaarden te verjagen. Duw voor mij part het zoontje van de schoonmaakster een buks in handen en beloof hem SRD 50 voor iedere vliegende rat die hij op het terrein uit de lucht knalt.

Het is kenmerkend voor de gelaten houding van veel Surinamers. Door de tsunami van problemen, de alsmaar stijgende kosten van levensonderhoud en allerlei andere stress en ellende die dagelijks over ons wordt uitgestort zijn de meeste mensen volkomen murw geslagen. Futloos, geen energie en ze geloven het verder wel.

Beneden op het terrein keek ik naar de contouren van wat ooit een prachtig gebouw is geweest. Een duif vloog over mijn hoofd naar een belendend gebouw en voegde zich daar bij een zwerm van zijn soortgenoten. Naar het tortelen te oordelen voelden ze zich daar prima thuis. Ik voelde me somber en bitter. Een bitterheid die met geen 25.000 pond suiker kan worden weggenomen.

Doodwens

Een jongen op school bij onze kinderen heeft zelfmoord gepleegd. Uit piëteit voor de ouders verzwijg ik de methode en de omstandigheden. Hij was volgens de kinderen een aardige en vrolijke jongen, had vrienden en voorzover bekend werd hij niet geplaagd of buitengesloten. De reden waarom hij tot deze daad is overgegaan is onbekend. In elk geval voor ons als niet direct betrokkenen. Depressief? Liefdesverdriet? Hoe het ook zij, het is niet alleen iets tegennatuurlijk om als ouder een kind ten grave te moeten dragen, maar ook het meest vreselijke dat ik me maar kan indenken.

Om zelfmoord kan soms een zweem van romantiek hangen. Denk aan Edward John Smith, de kapitein van de Titanic mede door wiens toedoen duizenden passagiers verdronken en die bewust met het schip ten onder is gegaan. Of een Herman Brood die na vele levens te hebben geleefd van het dak van het Hiltonhotel in Amsterdam afstapt, een briefje achterlatend met de boodschap “ik ga nu bungie zonder elastiek” en “maak er maar een mooi feestje van.” Of Alan Turing, die nadat hij bijna eigenhandig de Tweede Wereldoorlog in het voordeel van de geallieerden heeft laten verlopen, cyanide spuit in een appel en hier op een bijna ludieke wijze een paar happen uitneemt.

Maar een kind?

Jouw kind?

Jaren geleden heb ik een boek gekocht dat adviseert hoe je, indien gewenst, het beste je leven kunt beëindigen. De nadruk in deze ligt expliciet op “je”, als in jouw eigen leven. Verschillende efficiënte en pijnloze manieren worden wetenschappelijk besproken. Ik ga de titel van het boek niet noemen want ik wil geen levens op mijn geweten hebben, noch een stapel “tot mij wendde zich” briefjes in mijn bus krijgen, maar sta mij toe te citeren:

“De auteurs van dit boek denken niet lichtvaardig over zelfdoding en willen de drempel daarvoor niet verlagen. Het boek is ook niet geschreven voor jonge mensen met een doodswens of voor mensen die nog tientallen jaren leven voor zich hebben, hoe zwaar en onbegaanbaar de toekomst er voor hen soms ook uitziet. Mensen met een doodswens behoren professionele behandeling te krijgen, spirituele zorg, langdurige palliatieve zorg of andere ondersteuning die het leven draaglijk kan maken. Er zijn vele voorbeelden van mensen die na jaren worstelen tegen een doodswens, toch weer kunnen genieten van de dingen die het leven inhoud geven.“

“Niet voor jonge mensen, hoe zwaar en onbegaanbaar de toekomst er voor hen soms uitziet,” en “Er zijn vele voorbeelden van mensen die na jaren worstelen tegen een doodswens, toch weer kunnen genieten van de dingen die het leven inhoud geven.”

Zo is het maar net. Velen van ons hebben momenten gehad waarbij het aanvoelde alsof de grond onder ons wegzakte en de problemen en zorgen ondragelijk leken. Bij sommigen van ons is de gedachte om vroegtijdig uit het leven te stappen weleens door het hoofd geschoten. Maar als het leven mij iets heeft geleerd, is het dat problemen waar je de ene dag als een berg tegenop keek, de volgende dag kunnen zijn verschrompeld tot een onbeduidend hoopje waar je bijna lachend overheen huppelt. En ja, het leven kan soms pijn doen, uitzichtloos en verpletterend leeg aanvoelen. Maar precies zoals het boek zegt zijn er ook momenten die het leven mooi en de moeite waard maken. Op het gevaar af paternalistisch en moraliserend over te komen, toch een waarschuwend woord voor eventuele jongeren die mijn stukken lezen. Om als jongere, met nauwelijks enige levenservaring en bij de minste of geringste tegenwind te besluiten uit het leven te stappen is niet alleen zonde, maar ook dom. Depressie even buiten beschouwing gelaten. Zoek iemand om mee te praten.

Waarom ik een boek met zulk een onderwerp heb gekocht? Wel, mijn diabetes maakt me regelmatig moedeloos. Maar om een eind aan mijn leven te maken omdat ik geen tompoucen of zakken yoghurtsnoepjes meer kan eten, gaat een beetje te ver. De aanschaf heeft te maken met mijn liefde voor boeken en dan vooral voor controversiële en markante boeken. Mocht ik ooit genoeg hebben van mijn huidig bestaan, dan kies ik er wellicht voor om volledig off grid te gaan. Mijn mobieltje de rivier in, alle social-media accounts afgesloten en een enkele reis naar Thailand of Bali om daar de rest van mijn leven in een korte broek met babyolifantjes te spelen.

Jouw kind.

Alleen al de gedachte hieraan doet mijn hart ineen krimpen van de pijn. Voor de zekerheid controleer ik dat het voormelde boek veilig achter slot en grendel ligt.

Ik wens de ouders van de jongen veel kracht en sterkte toe bij dit onmenselijk verdriet.

De zoete kanker

Toen ik een jaar of vijf was, brak ik tijdens een stoeipartij met een oom mijn neus. Net toen hij zich achterover op de bank liet vallen, nam ik een duik op hem en kwakte ik met mijn neus vol op zijn opkomende knie. Mijn oom raakte volledig in paniek toen hij mijn neus zag. Terecht. De gedachte aan wat zijn vrouw, mijn tante, en mijn moeder met hem zouden doen als ze zouden vernemen dat door zijn toedoen mijn neus was gebroken was inderdaad reden voor grote paniek. Terwijl ik de buurt bij elkaar huilde en krijste, sleepte mijn oom mij mee naar de keuken waar hij mijn gezicht schoonmaakte en watjes in mijn neusgaten stopte. Hierna zette hij zijn handen op mijn gezicht met mijn neus tussen zijn duimen en frommelde hij wat aan mijn neus, met als gevolg dat ik nog een paar octaven hoger gilde en huilde. Hij deed een stapje terug, bestudeerde zijn werk en na tevreden te hebben geknikt liep hij naar een kast om vervolgens terug te komen met een hand vol Bazooka kauwgum. Allemaal voor mij, als ik maar stopte met huilen en niets over het gebeuren aan wie dan ook zou vertellen. Bazooka kauwgum, de lekkerste kauwgum ooit gemaakt! Achteraf bekeken was ik er natuurlijk zeer bekaaid vanaf gekomen want met de paniek waarin mijn oom verkeerde had ik zijn auto kunnen vragen. Maar een kinderhand is gauw gevuld en met een hand vol Bazooka kauwgum dacht ik dat ik er met de beste deal vanaf was gekomen.

Jaren later kreeg ik alsnog de rekening van dit voorval gepresenteerd. Bij de minste geringste prikkel, schiet mijn neus dicht met als gevolg dat ik zwaar door mijn mond ga ademen. Mijn hersenen raken dan in paniek en ik begin te hyperventileren. Niet alleen voor mij een zeer onaangename ervaring, maar ook voor mijn omgeving aangezien ik als een walvis op het droge naar lucht loop te happen. Het is meer dan eens voorgekomen dat dit gebeurde terwijl ik een lezing stond te houden of tijdens een vergadering, waarbij de aanwezigen behoorlijk in paniek raakten daar het leek alsof ik een hartaanval kreeg.

KNO-artsen geven aan dat mijn neuskanalen krom lopen en om dit en de gevolgen hiervan te verhelpen er enkele opties beschikbaar zijn. Een plaatselijke verdoving middels een naald in mijn neus en vervolgens de kanalen open branden. Mocht dit niet de gewenste uitwerking hebben, dan zou men operatief mijn neus breken en dan de kanalen verwijden. Bij het horen van deze opties floepte mijn neus spontaan open, bedankte ik vriendelijk en zocht ik mijn heil in een stuk of 6 flesjes Otrivin neusspray per week. Klopt, ik ben inderdaad geen held.

Enkele jaren later had een andere KNO-arts heugelijk nieuws. Ze had een medicijn voor me om uit te proberen. Glunderend, omdat ik dankzij de medicamenten het brand-, breek- en hakwerk aan mijn neus had weten te ontlopen, popte ik genoegzaam de eerste pil in mijn mond. Om een lang verhaal kort te maken: na een paar dagen pillen slikken eindigde ik op de intensive care aan het infuus met allemaal slangetjes en piepende apparatuur in of op mijn lichaam. Zeggen dat mijn lichaam niet gunstig op het medicament reageerde is een understatement.

Na een dag of tien stond de internist aan mijn bed. Hij had goed en slecht nieuws. Het goede nieuws was dat ik naar huis mocht. Het slechte nieuws was dat ik diabetes had. Mijn hersenen hadden moeite om het nieuws te registreren. Diabeet? Diabetes? Suikerziekte! Of dit het gevolg was van het slecht reageren op de medicatie of dat het latent aanwezig was in mijn lichaam kon hij niet zeggen. Er zijn geen diabeten in mijn familie en ik had nooit een seconde stilgestaan bij de ziekte. Ik begon volkomen in paniek te raken en was voornemens naar een winkel te racen, een grote zak snoep te kopen en al etend van de brug af te springen! De arts probeerde me gerust te stellen. Ik had type II, de lieve versie. Daar ga je ook dood aan, maar wat langzamer dan met versie I en je hoeft geen insuline te spuiten. Met een gezonde levensstijl, beweging en letten op mijn voedsel viel er prima mee te leven. Volgens hem.

Inmiddels ben ik jaren verder en kan ik vol overtuiging zeggen dat de diabetes mijn leven vergalt en ik me regelmatig miserabel voel. Niet op de laatste plaats door al die figuren die menen dat ik me niet moet aanstellen aangezien er mensen zijn die met ergere ziekten te kampen hebben en zich dapper en flink door het leven slaan. Kolder! Diabetes is als een zoete kanker, die langzaam alles van binnen aantast, opvreet en vernielt. Uiteraard heb ik niet de discipline om me aan een ascetisch dieet te houden en bezondig ik mezelf regelmatig aan een zak drop of een zak yoghurtsnoepjes. Ik word hiervoor gelijk afgestraft met een enorme piek van mijn suikerwaarden, met als gevolg complicaties en klachten aan mijn nieren, bloedvaten en andere organen. Er zijn momenten dat ik nauwelijks een boek kan lezen omdat de hoge suikerwaarden de bloedvaten in mijn ogen hebben beschadigd en ik op momenten volkomen kippig ben. Zelfs mijn libido wordt verziekt, doordat de bloedvaten in mijn tollie worden aangetast en ik soms bij een erectie het gevoel krijg alsof mijn tollie in tweeën scheurt.

Er zijn momenten dat ik op bed wil liggen, twintig zakken yoghurtsnoepjes in ėėn keer wil leeg eten en me langzaam wil laten wegzakken in een zoete dood. Helaas is de kans groter dat ik wegzak in een coma. De gedachte dat ik twintig jaar lang, bewegingsloos maar bij volle bewustzijn op een bed moet liggen terwijl mijn kinderen met vriendjes en vriendinnetjes in mijn lichaam staan te porren en figuurtjes op mijn gezicht tekenen, weerhoudt mij van deze stap. Wellicht toch maar de eerste optie van de brug.

Voor de woke of gevoelige zieltjes:

www.jw.org/nl/bibliotheek/tijdschriften/g201404/omdat-er-hulp-is

Of eet een zak yoghurtsnoepjes leeg. De lekkerste snoepjes ter wereld! Dat maakte mij vroeger altijd gelukkig.

De stelling van HCF

In de jaren 90 van de vorige eeuw, kwam columnist en schrijver Thomas Friedman met de “Golden Arches” theorie. Hij beweerde dat wanneer een land een groot netwerk had aan MacDonald’s restaurants, dit een teken was van een goede democratische ontwikkeling, het land klaarblijkelijk beschikte over een gegoede middenstand en de kans zeer gering was dat het land een daad van agressie naar een ander land zou verrichten. Kortom, landen met veel MacDonald’s restaurant, zouden andere landen met veel MacDonald’s niet aanvallen.

Als de recente geschiedenis ons iets heeft geleerd, is het wel dat deze theorie de prullenmand in kan. Al decennialang heeft de Amerikaanse arend in zijn ene poot een Big Mac terwijl hij met de andere poot wereldwijd bommen dropt, MacDonald’s restaurants ten spijt. Ook denk ik dat de jongeren in de Oekraïne er het hunne van denken als ze staan te kijken naar de smeulende hopen van hun lokale MacDonald’s, platgeschoten door Russen die een tijdje terug nog op een hamburger zaten te knabbelen in een Moskouse MacDonald’s.

Ik heb een andere stelling. Je kan de ontwikkeling en beschaving van een land afmeten aan de hand van het aantal musea dat een land telt. Hoe meer musea, hoe ontwikkelder het land. Neem een van mijn favoriete steden: Londen. In Londen struikel je over de musea, waarvan de meeste ook nog eens vrij toegankelijk zijn. Denk aan The British Museum, The National Gallery, The Imperial War Museum en het Victoria & Albert Museum om er maar een paar te noemen. Prachtige musea waar je gratis, dagenlang in kunt vertoeven. En ja, om de discussie en mailtjes voor te zijn, veel van de kostbaarheden zijn de afgelopen eeuw uit andere landen geroofd. Om het voor nu simpel te houden: to the victor the spoils.

Terug naar mijn stelling. Ter onderbouwing hiervan het voorbeeld van Trinidad waar ik vorige maand een weekje verbleef. Ik bezoek Trinidad al jaren. Vaak meerdere keren per jaar. Voor werk en to lime and dine. Ik hou van de vibe van het eiland. De natuur. Het eten en de mensen. Het eiland kende 4 serieuze musea. The National Museum & Art Gallery, the Museum of the Trinidad and Tobago Police Service, the Museum of the city of Port of Spain en the Chaguaramas Military Museum. In de hoogtijdagen van Trinidad, toen de olie nog rijkelijk vloeide werden deze musea goed onderhouden en waren ze absoluut het bezoeken waard.

Totdat de olie- en suikerindustrie implodeerde, de olieraffinaderij werd gesloten en de economie in een neerwaartse spiraal terechtkwam. Het gevolg was niet alleen inflatie, devaluatie van de TTD, maar ook een enorm stijgende werkloosheid en daaraan gekoppeld stijging van de criminaliteit. En, ter ondersteuning van mijn stelling, de teloorgang van de musea.

The Museum of the Trinidad and Tobago Police Service en the Museum of the city of Port of Spain zijn beide gesloten. The Chaguaramas Military Museum is nog open. Maar als je daar binnenstapt word je bestormd door tientallen, agressief blaffende honden. Als je je met een stok daar doorheen hebt geworsteld, komt er een oud vrouwtje aanstrompelen dat ik niet anders kan beschrijven als een combinatie van Samuel L. Jackson en The Nun. Met een dik, nauwelijks verstaanbaar accent schreeuwt en gebaart ze dat je haar geld moet geven. Een snelle blik om je heen maakt duidelijk dat ook dit museum zijn beste tijd heeft gehad en je het geld beter kunt besteden aan een bake and shark en een frisse duik in de blauwe zee van Maracas Beach.

Dan de trots van Trinidad: The National Museum & Art Gallery. Een mooi museum, ondergebracht in een prachtig historisch gebouw dat ik iedere keer wanneer ik op Trinidad ben met genoegen bezoek. Er is een permanente expositie van de opkomst en bloei van, oh ironie, de olie-industrie. Het koloniale verleden wordt er belicht, maar ook worden lokale kunstenaars in de gelegenheid gesteld hun kunnen te tonen. Daarnaast worden er afwisselende exposities georganiseerd uiteenlopend van de geschiedenis van de Calypso en Soca tot cricket.

Tot mijn ontsteltenis stond ik vorige maand echter ook hier voor een gesloten deur. Nadat ik aan de poort had gerammeld in de hoop dat ik me vergiste en niet in de laatste plaats uit frustratie, kwam er een wachter vanuit de zijkant van het gebouw aanwaggelen.

“They are closed.”

Tot die conclusie was ik inmiddels zelf ook gekomen.

“Why? Since when? What happened?”

“Dunno. Renovation or something.”

Ze draaide zich schouderophalend om, en waggelde weer terug naar waarvan ze was gekomen. Klaar met mij.

Een snelle zoektocht op Google wees uit dat het museum inderdaad gesloten is vanwege een renovatie, welke volgens planning ruim een jaar zal duren. Ik hoop ten zeerste dat zij haar deuren spoedig weer zal openen, want zoals eerder vermeld draag ik zowel Trinidad als het museum een warm hart toe.

Ter ondersteuning van mijn stelling roep ik dan ook iedereen op Trinidad de aankomende periode flink te bezoeken zodat de economie weer een beetje in de lift komt en daarmee de snelle renovatie en heropening van The National Museum & Art Gallery.

Liggend op een wit strand, onder wuivende palmbomen, met uitzicht over een blauwe zee, lurkend aan een cocktail en daarmee bijdragen aan culturele ontwikkeling. Lijkt mij een prima deal!

Copyright Henry Carbière Falls. Maracas Beach. Trinidad.